Guziki Brygad Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, maj 2014 r.
Wśród guzików regimentowych okresu I Rzeczpospolitej trudno znaleźć ściśle określony dla danego rodzaju wojska szyk, wygląd czy design. W przeciwieństwie do znanych z tamtego okresu guzików francuskich, które jota w jotę były w całej armii identyczne o ściśle określonych parametrach, nasze to zbiór pt. ratuj się, kto jak może. Jedne ryte, drugie skrobane inne odlewane lub dłubane na czym się dało i co pod rękę komu wpadło. Jednak jak to najczęściej w przyrodzie bywa, zdarzają się pewne wyjątki. Właśnie dzięki swej regularności w wyglądzie i parametrach zwróciły one na siebie moją uwagę.
Guziki tego typu jak btrm1434, który zaprezentował kolega Denar, zaintrygowały mnie już kilka lat temu, bo pokazywały się co jakiś czas na forach, a dyskusje nad nimi kończyły się jedynie na różnych domysłach i hipotezach. Większość była zgodna co do tego, iż rysunek cyfr wskazywał na II połowę XVIII wieku. Do tego czasu udało mi się zgromadzić 73 wirtualne okazy. Z moich obserwacji wynika, że pokazują się one na forach i aukcjach w Polsce, na Litwie, Białorusi i z rzadka na Ukrainie. Dyskutowano nad nimi również na znanym rosyjskim forum Pugoviza. Jednak i tam nic konkretnego na ich temat nie ustalono (pytali o nie bodaj Białorusini). Postanowiłem zbierać informacje na ich temat. Za każdym razem, gdy natknąłem się na nie w Internecie kopiowałem fotki, a w nazwie umieszczałem miejsce pochodzenia. Z czasem przybywało ich, zaczęły się powtarzać niektóre numery, zaczął wyłaniać się ich zakres numeracji (17-32) i obszar występowania (wschodnia połowa Polski, Litwa, Białoruś, sporadycznie zachodnia część Ukrainy). Nie spotkałem ich w Rosji, Czechach, ani w zachodniej części naszego kraju. Wniosek z tego taki, iż wygląda to na I Rzeczpospolitą. Natomiast zakres numeracji przysporzył mi wiele więcej kłopotu. Próbowałem dopasować go do zakresów znanych mi z różnych źródeł i niewiele z tego wychodziło, aż natknąłem się na dyskusję nad takim guzikiem na tym forum: belklad.by - Интересный гузик
Kolega zubas pisze: Сходил в библиотеку, нашёл книжку про Войска ВКЛ, а в ней написано так (перевёл как мог – не пинайте сильно): Во время первого этапа были одеты в 1789 г. завербованные солдаты. Униформы кавалерии описаны 1789.05.26, а в дополнениях 28 мая немножко изменён цвет шапок полков передней стражи, а 11 июля приказано нумерировать пуговицы, чтобы жители могли отличить, которой части солдат. Пуговицы бригад должны были быть пронумерированы по знамёнам (в бригаде Гуссаров 1-16, Петигоров 17-32), а передней стражи – по номеру полка (Его Королевской Милости Барановского -1, Великой булавы Еленского – 2, Полевой Булавы Романовского – 3, Биелака – 4, Бишевского – 5) Чем глубже в лес, тем больше дров...
Tu kiedyś była próba dyskusji nad nimi na naszym forum: poszukiwanieskarbow.com - Guzik z 22 choć te w tym wątku występują w drugim wariancie w stosunku do takich jak btrm1434, o czym będzie mowa nieco poniżej).
Początkowo mylnie odczytałem słowo Петигоров 17-32. Sądziłem, że chodzi tu o piechotę. Jednak ta numeracja piechoty (17-32), ni jak nie pasowała mi to do opisów z naszej literatury, gdzie wyraźnie podają, iż litewskich regimentów w latach 1789-1794, było maksymalnie 9. Na jakiś czas się poddałem, jednak dalej temat nie dawał mi spokoju. Przy kolejnym podejściu i dokładnym tłumaczeniu, doszedłem do tego, że nie chodzi tu o piechotę, a o potoczną nazwę 2 litewskiej BKN (2LBKN), czyli Pietigorców.
Za: Wikipedia.pl - Petyhorcy
Petyhorcami nazywano pierwotnie jazdę typowo lekką, pochodzenia kaukaskiego. Tworzyli ją początkowo prawdopodobnie górale kaukascy osiadli na Litwie
(tzw. Piatigorcy od Pięciu Gór w państwie Czerkiesów), później także Tatarzy litewscy i miejscowa szlachta. Dykcyonarz geograficzny Echarta (1872) wywodził ich nazwę od wsi Piatyhorce na Wołyniu.
Za: Wikipedia.pl - Kawaleria_Narodowa
Brygady litewskie Kawalerii Narodowej:
Wikipedia.pl - 1 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Husarska lub Kowieńska
Wikipedia.pl - 2 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Petyhorska lub Pińska
Wikipedia.pl - 3 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Za: historycy.org - Brygady Kawalerii Narodowej, ile ich bylo i kto nimi dowodzil?
W wyniku reformy sejmu 4 letniego na Litwie utworzono 2 brygady: 1BKN Kowieńska (Husarska) 2BKN Pińska (Petryhorska) i obie brygady miały po 16 chorągwi. Sejm 4 letni nie przewidywał zmiany ilości chorągwi, a więc przy ich liczebności takiej jak w Koronie dało by właśnie 2421 ludzi w brygadzie. Ze względu na oszczędności zmniejszono liczebność chorągwi i litewskie BKN liczyły 1635 ludzi. A teraz skąd 3BKN na Litwie? Otóż hetman Kossakowski w lutym 1793 opracował nowy etat dla wojska litewskiego przewidujący miedzy innymi utworzenie 3BKN złożonej z 4. chorągwi zabranej z 1BKN i 6. chorągwi zabranej z 2BKN, tak że ilość chorągwi się nie zwiększyła ale powstało stanowisko brygadiera dla 21 letniego Józefa Kossakowskiego (przypadkowo nazywającego się podobnie jak hetman :)).
Podsumowując, na Litwie były zasadniczo dwie brygady (trzecia, powstała z dwóch pierwszych dopiero w 1793 r.). Obie miały po 16 szwadronów. W 1789 roku nakazano numerować guziki, dla pierwszej w przedziale 1-16, dla drugiej w przedziale 17-32. Wiemy też, że LBKN w odróżnieniu od brygad koronnych posiadały guziki koloru żółtego/złotego. Jeśli chodzi o (umownie to nazwijmy serią, czyli mające wspólne cechy) guziki z zakresu 17-32, wyróżniają się z nich dwa warianty. Jeden jest płaski, a drugi lekko wypukły. Na większości tych płaskich zachowały się resztki złocenia, na tych wypukłych nie ma go w ani jednym przypadku. Płaskie, złocone posiadają średnicę 17mm. Natomiast te lekko wypukłe mają średnicę 18mm. Pytanie, z czego wynikają te różnice ? Nie wiem. Może oficerskie i żołnierskie?
Wariant nr 1:
Mosiądz,18mm, lekko wypukłe, ucho typu płaskownik, numeracja w przedziale 17-32, wariant częściej spotykany.
Wariant nr 2:
Mosiądz złocony, płaskie, 17mm, ucho typu drut, numeracja w przedziale 17-32, rzadziej spotykane od wariantu pierwszego.
Tym samym mam nadzieję, iż kolejna z wielu guzikowych zagadek została rozwiązana. Dla zainteresowanych podam jeszcze kilka linków do tematyki powyższych guzików:
guzik z numerem 26 - płaski, pozłacany
guzik z numerem 23 - wypukły i z numerem 31, płaski, pozłacany
guzik z numerem 31 - pozłacany
Na koniec moich spostrzeżeń, aby nie było tak za słodko, wyłania się kolejna zagadka związana z guzikami litewskich brygad kawalerii narodowej. Ciekawe i zarazem nurtujące jest to, że w swoich wirtualnych zbiorach posiadam niemal komplet guzików z serii 17-32 pasującej do 2LBKN. Natomiast nie jestem w stanie stworzyć takiej serii pasującej do 1LBKN. Niby można tłumaczyć by to tym, że 2LBKN walczyła na głębokich terenach RP (m.in. Wola, Powązki, Maciejowice), a 1LBKN nie. Jednak większość fotek guzików z serii 17-32 posiadam ze wschodnich aukcji internetowych i forów poszukiwawczych (Litwa, Białoruś, Ukraina, są też z Polski) i nie ma nigdzie tam takich, z których można byłoby stworzyć kolekcję dla 1LBKN – dlaczego ? To pytanie zapewne pozostanie jeszcze długo bez odpowiedzi, ponieważ przez ostatnie pięć lat trafiłem w Internecie zaledwie na dwa egzemplarze, które można by ewentualnie podejrzewać o przynależność do 1LBKN. Jeśli przez kolejne lata utrzymywać się będzie takie tempo to …. Czekamy na fotki egzemplarzy z przedziału 1-16.
Mam nadzieję, że moje spostrzeżenia na temat tej grupy ciekawych i nigdzie nie opisanych guzików przydadzą się również innym kolekcjonerom i poszukiwaczom. Jednocześnie życzę wszystkim wielu ciekawych egzemplarzy zarówno w zbiorach, jak i na każdym wypadzie z odkurzaczem w ręku.
z pozdrowieniami,
AndrzejBr
w maju 2014 roku